Հայոց լեզու 10-րդ դասարան

Ժամանակակից հայերենում, եթե բառի վերջից ավելանում է նոր բաղա-
դրիչ, ապա շեշտը տեղափոխվում է վերջին ձայնավորի վրա, օրինակ՝ տո՛ւն-
տ(ը)նակա՛ն։ Այն հնչյունը, որը կորցնում է շեշտը, կարող է փոխվել կամ սղվել։
Բերված օրինակում ու-ն փոխվել է գաղտնավանկի ը-ի։ Հնչյունի այսպիսի
փոփոխությունը, որը պայմանավորված է շեշտի դիրքի փոփոխությամբ, կոչվում է
շեշտափոխական հնչյունափոխություն։
Ժամանակակից հայերենում շեշտի դիրքի փոփոխության հետևանքով շեշտը
կորցնելիս հիմնականում փոխվում են է(ե), ի, ու, ը ձայնավորները։ Հնչյունա-
փոխվում են նաև ույ, յու, յա երկհնչյունները։


Միջնապատ-մեջ,ե>ի,միություն, գինեգործ-գինի,ի>ե, կիսալուսին կես ե>ի, թիավարել, վիպասան վեպ ե>ի, շինարարություն շեն ե>ի, հիվանդասենյակ, գիրանալ գեր ե>ի, գիտուն, վիրահատել վերք ե>ի, վիճահարույց Ե>ի,գիսավոր գես ե>ի հիանալի, լիություն, զինագործ զեն ե>ի, սիրավեպ սեր ե>ի, դիմաքանդակ, կինոթատրոն։
Վարժություն 2։ Գտնե՛լ, թե որ բառերի կազմության ժամանակ է կատարվել ի ձայնավորի հնչյունափոխություն։
Հնադարյան, տնական, ջրավազան, ընչաքաղց, ըղձական, ընկուզենի, ազնվական, գնորդ, վեհապանծ, մտաբերել, լեռնագործ, հիմնադիր, լրագրեր, աղավնյակ, վիրակապ, քմային, գարեհաց, ճգնել, թրթիռ, գունագեղ, միջանկյալ,նշաձև, գրակալ, թխամորթ, կրաման, նմանատիպ, սրտակից:
Վարժություն 3։ Գտնե՛լ, թե որ բառերի կազմության ժամանակ է կատարվել ու ձայնավորի հնչյունափոխություն։
Բրդոտ, կարմրախայտ, բվեճ, թմբեր, ըմպանակ, գնացուցակ, ջրամբար, նշանագրություն, տնական, գթալ, ժողովրդական, խճուղի, խմբակային, մրգահյութ, խնկարկել, տրտնջալ, ոսկեգույն, սրել, գրականություն, աշխարհագրական, լրաբեր, ցորենահատ, առվակ, մթնել, դյուրահալ, հնձել:
Վարժություն 4։ Գտնե՛լ, թե որ բառերի կազմության ժամանակ է կատարվել ը ձայնավորի հնչյունափոխություն։
Տնակ, մանկական, ծանրամարտ, մանրադրամ, մտադրություն, մեղրահաց, կիսակառույց, փոքրություն, լրատվական, քաղցրահամ, սանրել, ընձուղտ, եզրաշերտ, լիտրաչափ, գլխաշոր, ցուցափեղկ, վագրաձի, լուսավորություն, դստրիկ, կպրագույն, լայնություն, բարձրություն, ծաղկաման, մետրանոց, ծաղրանկար, սրամիտ, ժանրային։
Վարժություն 5։ Գտնե՛լ, թե որ բառերի կազմության ժամանակ է կատարվել երկհնչյունի հնչյունափոխություն։
Բուսական, հրեղեն, աստղանիշ, գուրծունեություն, ձնծաղիկ, նվիրատվություն, ալրաղաց, անկյունաչափ, բնավեր, գունատ, ձկնաբուծարան, դռնակ, եղջերափող, միութենական, մանկական, սառցարան, մրցավազք, մատենագիր, բուրավետ, հրակայուն, մշակութային, տարեվերջ, արնանման, առօրեական, այգեպան, մթերային, զգուշություն։

Տնային աշխատանք

2.2
2.
  1. Ենթակարգ
  2. Անդրադարձ
  3. Ներաշխարհ
  4. Հակաթույն
  5. Դժգույն
  6. Դերանուն
3.
  1. Երխնդիր
  2. Առհավետ
  3. Տրամաբանական
  4. Փոխարքա
  5. Բացարձակ
  6. Պարականոն
5.
  1. Ընդացիկ
  2. Համահունչ
  3. Հակագազ
  4. Նախադուռ
  5. Ենթասպա
6.
  1. Տափակ
  2. Դերբայ
  3. Անդրբևեռ
  4. Պարային
  5. Հարակից
  6. Ընդոստ
7.
  1. Ապուշ
  2. Գերխնդիր
  3. Պարագիծ
  4. Տարասեռ
  5. Ընդդիմակ
  6. Դժպատեհ
8.
  1. Ենթախումբ
  2. Բացորոշում
  3. Մակագիր
  4. Թերակշիռ
  5. Ապաշնորհ
  6. Հարադիր
9.
  1. Բաղաձայն
  2. Ենթահարց
  3. Ընդարձակ
  4. Չկամ
  5. Մականուն
  6. Արտերկիր
10.
  1. Փոխարքա
  2. Ստորգետնյա
  3. Ներգաղթ
  4. Տրամաբան
  5. Համաձայն
  6. Տկար
11.
  1. Դժգոհ
  2. Ենթադաս
  3. Մակաբույծ
  4. Արտասովոր
  5. Անդրշիրիմ
  6. Հակագիծ
12.
  1. Ենթասպա
  2. Տհաճ
  3. Բացակա
  4. Նախավկա
13.
  1. Անդրբևեռ
  2. Տարասեռ
14.
  1. Ցպահանջ
  2. Հակակշիռ
  3. Անդրաշխարհ
  4. Դերանուն


2.4
1.
  1. Կայսրուհի
  2. Վերջույթ
  3. Գովեստ
  4. Աճուկ
  5. Խոհուն
  6. Վայրի
2.
  1. Որբուկ
  2. Ծաղկուն
  3. Թափոն
  4. Պատվածք
  5. Օրհնյալ
  6. Ծնունդ
3.
  1. Ծիծաղկոտ
  2. Ազգություն
  3. Ավերիչ
  4. Շքեղ
  5. Արժանի
  6. Երաշխիք
4.
  1. Հյուսվածք
  2. Ցուցիչ
  3. Հարսնացու
  4. Դանդաղկոտ
  5. Աղի
  6. ․․․
5.
  1. Փաստացի
  2. Ստուգարք
  3. Տանջանք
  4. Ջնջոց
  5. Լեզվանի
  6. Տիրացու
6.
  1. Կանացի
  2. Գեղանի
  3. Չափածո
  4. Արգելոց
  5. Պատվիրական
  6. Չափան
7.
  1. Մահակ
  2. Հավաքածու
  3. Խոսկան
  4. Վարույթ
8.
  1. Ծորան
  2. Խեցեղեն
  3. Վարդու
9.
  1. Արժույթ
  2. Սփոփանք
  3. Ծորուն
10.
  1. Խցիկ
  2. Որսկան
  3. Թավուտ
  4. Գործոն


Գործնական աշխատանք

  1. Տրված համանուններով մեկական առանձին նախադասություն կազմեցեք:
    Հարկզատիկքանոնմարտ։
Հարկ
Աննան ապրում է  տասներկուերորդ հարկում։
Հարկ չեմ գտնում խոսել այդ թեմայի մասին։
Հարկերը չվճարելու դեպքում վերելակը կանջատեն։
Զատիկ
Զատիկ  կամ Հիսուս Քրիստոսի հարության տոն։
Այգում ծաղկի վրա տեսանք զատիկ։
Քանոն
Քանոնով կարող ես չափել խորանարդի երկարությունը։
Ազգային երաժշտական գործիքների մեջ է մտնում նաև քանոնը։
Մարտ
Էտրուկների և հույների մարտն ավարտվեց էտրուկների հաղթանակով։
Մարտ ամսին ծառերը բողբոջում են։

2.  3-ական ածանցավոր բառ կազմեցեք կան, —կոտ, —անք, —ույթ, —ոց,-ուտ   ածանցներով:
-կան- լցկան, լացկան, թխսկան
-կոտ- քնկոտ, վախկոտ, լուսնոտ
-անք- տականք, երազանք, բամբասանք
-ույթ- երևույթ, զայրույթ,ավանդույթ
-ոց- բազմոց, մատնոց, ակնոց
-ուտ- թփուտ, ավազուտ, տանձուտ
Յուրաքանչյուրի դիմաց գրեցեք հնչյունափոխված բաղադրիչի անհնչյունափոխ ձևը:
Ուղեծիր-ուղիորդյակ-որդի,հուսավառ-հույս,բքախեղդ-բուք,սրընթաց-սուր,նրբերշիկ-նուրբ, լրատու-լուրարնագույն-արյուն,երկնային-երկինհուզառատ-հույզմտամոլոր-միտ։
4. Նախադասություններն ամբողջացրեք:
ա) Ուրախությունը կրկնակի է դառնում, երբ կողքիդ են լինում քեզ հարազատ մարդիկ։
բ)  Կարոտը գնում է, գնում այնտեղ, որտեղ, որ հրաժեշտ տվեցիր նրան։
գ)  Ա՜խ որքան լավ կլիներ, եթե կարողանայ գտնել ընկերոջս։
դ)   Այդ օրը նա երկրորդ անգամ էր փորձում, որպեսզի կարողանա հասնել իր նպատակին։

Գործնական աշխատանք

Ընդգծված բառերի  և արտահայտությունների փոխարեն փակագծերում տրվածներից մեկը գրի´ր:Որ խոսքը կարճեր, ավելորդ բաներ չէր ասի: (Կարճ կապեր, երկար չէր)
Պարանը կարճ էր, աշտարակի ծայրին չհասավ: (Կարճ կապեր, երկար չէր)
Գլուխը կախ էր ու սիրտը կոտրված: (Խոնարհ էր, իջեցներ)
Դույլը ջրհորը կախեր թե չէ, թզուկը հայտնվելու էր: (Խոնարհ էր, իջեցներ)
Դռան ժանգոտ փակի վրա ինչ-որ թուղթ դրեց ու գնաց: (Կողպեքի, ծածկի)
Եթե պատուհանը փակի, ցուրտ չի լինի: (Կողպեքի, ծածկի)
Տրված համանուններով կազմիր նախադասություններ:Մարտ — մարտ, սեր — սեր, հոր — հոր, հոտ — հոտ, անտառ — անտառ, արի – արի, կար — կար:
Մարտ-մարտ
Հայ-Թուրքական մարտը դեռ շարունակվում է։
Մարտ ամսին ծաղիկները գեղեցիկ բացվում են։
Սեր-սեր
Աղջիկը բացատրում էր, թե ինչ է սերը։
Արմինեն չի սիրում կաթի սեր։
Հոր-հոր
Արտակի հոր անունը Հրանտ է։
Վահանը դույլն իջեցնելու ժամանակ այն գցեց ջրհորը։
Հոտ-հոտ
Ոչխարների հոտն արածում էր սարերում։
Տաք հացի հետն անփոխարինելի է։
Անտառ-անտառ
Անտառում կան շատ վտանգավոր կենդանիներ։
Արի-արի
Այսօր տուն շուտ արի։
Արի տղամարդը փրկեց աղջկա կյանքը։
Կար-կար
Թխվածքի պատրաստման համար տանն ամեն ինչ կար։
Վերնաշապիկի կարը քանդվել էր։

Կետերի փոխարեն գրի´ր տրված բառերից մեկը:…երի մեջ անծանոթ մի աղջիկ տեսա: (որդ, որթ)
…երի պատճառով ձկնորսության չգնացի: (որդ. որթ)
Շատ … ավարտ ունեցավ մեր ձեռնարկը: (հաջող, հաչող)
… շանը կծան չի լինում: (հաջող, հաչող)
Երեխայի … ատամներն արդեն դուրս էին եկել: (կտրիչ, կտրիճ)
Իմ բոլոր … ընկերները հավաքվել են այսօր: (կտրիչ, կտրիճ)
Կետերի փոխարեն գրի´ր տրված բառերից մեկը: 
Նստելու համար մի … տեղ եմ փնտրում: (հարդ, հարթ)
Քամին ամբողջ …ը բարձրացրել ու պտտում էր օդում: (հարդ, հարթ)
Տարբեր …եր քայքայել էին մարմինը: (աղտ, ախտ)
Փոշիով ու … էր ծածկված փողոցը: (աղտ, ախտ)
Մի … քարավանից առանձնացել էր: (ուղտ, ուխտ)
Քո արած … թանկ է բոլորիս համար: (ուղտ, ուխտ)
Կետերի փոխարեն գրի՛ր գրիչ, բույն, ծով բառերի  հոլոված ձևերը
Իր բույնը հյուսել էր մեր այգու ամենաբարձր ծառի վրա:
Չմոտենաս իմ բնին, ձագուկներս հանկարծ կվախենան:
Ճուտը գլուխը բնից դուրս էր հանել ու սպասում էր մորը:
Այդ թռչունին իր ձագերով ու բնով կբերեմ, որ իմ այգում ապրի:
Ձագուկները կծկվել էին ծովում ու վախեցած նայում էին:
Գիշերվա փոթորկից հետո ծովը հանգստանում էր:
Մեքենան մոտենում էր ծովին, արդեն լսվում էր նրա շառաչը:
Որոշեց ծովից հեռու ապրել, որ մոռանա այդ դեպքը:
Փոթորկուն ծովը հիանում եմ, բայց և վախենում եմ լեռնացող ալիքներից:
Ամբողջ օրը լողում էր ծովում ու վերադառնալու մասին չէր մտածում:
Իմ  գրիչը  լավ չի գրում:
Ձեռքը գցեց ընկերոջ գրչին ու ծոցատետրում ինչ-որ բան նշեց:
Ամբողջ թանաքը գրչից դուրս էր հոսել, ու պայուսակը տեղ-տեղ սևացել էր:
Այդպիսի բաները սովորական գրչով չեն գրում:

Գործնական աշխատանք

1.Կետերի փոխարեն գրել համապատասխան տառը:Փախչել, մազապուրծ, լվացքաջուր, շքերթ, օթևան, նրբահյուս, ճրագակալ, հոգեվիճակ, շոգեկառք, ընդդիմություն, փչակ, մղջավանջ, վարձահատույց, առևանգել, աղջիկ, պատշգամբ, գիշերօթիկ, մրրածուփ, թխպակալել, բաճկոն, օվկիանոս, չարաճճի, մեղմօրոր, նստվածք, խաբկանք, կրիա, մանրուք, ճողփյուն, գաղտագողի, թխկի, բացուխուփ, ոգելից:
2.Անհրաժեշտ տեղում գրել մեծատառով:մ/Մովսես խ/Խորենացի, ս/Սևանա լիճ, գ/Գրիգոր տ/Տաթևացի, ա/Աշոտ ե/Երկաթ, հ/Հայաստանի հ/Հանրապետություն, կ/Կիլիկյան հ/Հայաստան, լ/Լևոն մ/Մեծ թագավոր, մ/Մխիթար գ/Գոշ, հ/Հայկական պար լեռնաշղթա, ա/Արարատյան դաշտ, լ/Լեռնային ղ/Ղարաբաղ, ա/Արաքս գետ, ա/Ալեքսանդր մ/Մակեդոնացի, մ/Մեծ բ/Բրիտանիա, խ/Խաղաղ օվկիանոս:
3.Տրված բարդ բառերի առաջին արմատները փոխելով ստացիր նոր բարդ բառեր:
Հացատուն-գրավատուն, քինախնդիր-վերջնախնդիր, ոսկեպատ-քարեպատ, հողածին-կենդանածին, փառամոլ-գրքամոլ, կենսագիր-պատմագիր, զբոսանավ-սուզանավ, ծովագնաց-ամենագնաց:
4. Տրված բարդ բառերի վերջին արմատները փոխելով ստացիր նոր բառեր:
Հեռախոս-հեռադիտակ, հանրածանոթ-հանրային, քարապատ-քարավան, երկրագունդ-երկրաքեր, մտահոգ-մտավորական, ծովակալ-ծովախոզուկ, բարենպաստ-բարհոգի, դեղնակտուց-դեղնականաչ:
5. Գոյական կազմող հետևյալ ածանցներով կազմել 3-ական բառ:
-ակ –
-անակ –
-անոց – անձրևանոց, խոզանոց, հիվանդանոց։
-անք –  վիրավորանք, հարգանք, աշխատանք
-արան – ճաշարան, դասարան, վառարան
-արք – գործարք, լուծարք,
-ացի – չինացի, գյուղացի, կանադացի
-ենի-
-ացք- ընթացք, սլացք,
-իկ – մայրիկ, մանկիկ, սանիկ, գերազանցիկ
-մունք – վերաբերմունք, ուսմունք, զգացմունք
-որդ – որսորդ, բաժանորդ, վարորդ
-ոց – մատնոց, թիկնոց, դպրոց
-ստան – Հայաստան, գերդաստան, ապաստան, բուրաստան, տափաստան
-վածք – սանրվածք, ասացվածք
-ուհի ուսուցչուհի, բժշկուհի, նկարչուհի
-ք – ոտք
7.Յուրաքանչյուր բառաշարքում առանձնացնել 5-ական պարզ բառ:
Բանակքույր, ոստյուն, ամառ, գյուղացի, աշխարհ, որսորդ, րոպեառաջ, սահնակ:
Եղբայր, վարք, շաբաթ, վստահ, անուն, կեսօր, քաղցր, սահուն, վաղորդայն, ոտք:
Աշունեկեղեցի, ուսում, ուրբաթ, վայրի, ժամանակ, առողջ, Մարիամմիակ, միրգ:
Հնձվոր, թափոն, էտոց, նախորդ, երաժիշտ, խաղող, դիմակ,  թախիծ, անասուն, կապույտ, ճանապարհ:
8. Ո՞ր բառն է, որ հոմանիշ չէ թավ գրված բառին:
Ցոլալ, փայլել, շողալ, փողփողալպսպղալ:Աշխուժանալ, կազդուրվել, բուժվել,առողջանալ, ապաքինվել:Երկմտել, երկբայել, շորորալ, կասկածել, տարակուսել:
Հորինված, հնարովի, երևակայական, հավակնոտ, մտացածին:Պարգևել, նվիրել, շնորհել, ոգեկոչել, ընծայել:Աղաչել, թախանձել, աղերսել, հորդորել, պաղատել:Մեկեն, կրկին, նորից, դարձյալ, վերստին:Միայն, զուտ, սոսկ, լոկ

Գործնական աշխատանք

32․
Եթե հիմա չանեմ  դասերս, ապա երեկոյան չեմկարողանամ հանդիպել ընկերներիս։
Քանի որ ես չեմ ցանկանում նրան տեսնեմ , հետևաբար դու կգնաս քո մյուս ընկերների հետ
Որովհետև եղանակը անձրևոտ էր, ուստի երեխաները չգնացին խաղալու։
Քանզի դու այս ամենը գիտես,ուրեմն կարող ես շուտ դուրս գալ դասարանից։
33․
Եթե վոգոնավարն ուրիշ ուղիներ փնտրի(չփնտրել), տրամվայը գծերից դուրս կգա(չեր գա)։
Այդ ուղտերին կտեսնեք(չեք տեսնի), եթե կենդանաբանականայգի գնաք(չգնաք)։
Եթե փղի վրա հարձակվեն(չենհարձակվում), նա էլ ժանիքը գործի կդնի(չիդնի)։
Փիղն իր կնճիթով վերից վար ջրում(չի ջրում) է իրեն,երբ շոգ է լինում(չի լինում)։
Եթե սագը սուզվում(չի սուզվում) է,ուրեմն անձրև է գալու(չի գալու)։ Իսկ եթե մի ոտքի վրա է կանգնում(չի կանգնում) ու գլուխը թաքցնում(չի թաքցնում) թևի տակ ուրեմն սաստիկ ցուրտ է լինում(չի լինելու)։ Երբ սագերը դեպի հարավ են չվում(չեն չվում), ուրեմն ձմեռը մոտ է(չէ)։



Քո երազում

Եվ ա՛յս գիշեր, քո երազում, տեսել ես, որ ես ու դու
Երես-երես ճանաչել ենք սիրո ծովում իրարու․․․

Քո սուրբ սերը սար է դառել
Դալարագեղ, երկնածրար ու բեղուն,
Գլխիդ վերը ամպ է շարել՝
Գալարահեղ, կամարակապ ու զեղուն։

Սարի շողեն, ամպի քողեն՝
Մենավորի ոգին ծնել, դեգերել,
Ձեռին մի բույս՝ կանաչ ու կույս՝
Խորհրդավր ձորեն քաղել ու բերել։

Ծաղիկ-ծաղիկ քեզ որոնել՝
Ամպի տակին՝ արևծագին շունչ առել,
Ջրի մոտին, կանաչ խոտին՝
Գլխիդ վերև ծիրան-գոտին փունջ արել։


Բառերը գրել միասին, անջատ կամ գծիկով


54. Բուժսպասարկում, խաչ-եղբայր, մեկ-մեկ, հուրի-փերի, հազար վեց հարյուր։
55. Գավառից գավառ, հազարամյա, քարընկեց, կանաչ-կարմիր, ողջ-ողջ։
56. Քսանհինգամյա, կարծես թե, սև-սպիտակ, հլու-հնազանդ, դափնե վարդ։
57. Ազգընտիր, խոխարքա, դեպքից դեպք, երանգ-երանգ, լավ-վատ։
58. Ընկեր-բարեկամ, թևածել, ի լրումն, ժուկով ժամանակով, դարից դար։
59. Կկուժկոտրուկ, բառգիրք, ծորից ձոր, հայ-արաբական, հանովի-դնովի։
60. Ժամպատարագ, ծունր իջնել, լինել-չլինել, պարզից պարզ, իրարանցում։
61. Բերանքսիվայր, տխուր-տրտում, հարյուր քսանմեկ, մինչևիսկ, վառ դեղին։
62. Դյուրըմբռնելի, կամաց-կամաց, մուգ կանաչ, ութ հարյուր, դեղ-դարման։
63. Զույգ-զույգ, հարյուր տասը, վառ կարմիր, արևմտաեվրոպական, ժող-գործիքներ։
64. Ողջ-առողջ, հարավ-արևմուտք, հարավաֆրիկական, ինչ որ  է, ծովից ծով։
65. Լույս ընծայել, կիսատ-պռատ, վայր ի վերո, հինգ հարյուր, մանր-մունր։
66. Քանի դեռ, գնացող-եկող, խորդուբորդ, տեղի-անտեղի, հարյուր հազար։
67. Դյուրընթեռնելի, գույնզգույն, բերանից բերան, հարյուր ութ, որոշիչ որոշյալ։
68. Ուսուցիչ ուսուցչուհի, ի սկզբանե, փոքր ինչ, տարուց տարի, գիշեր-ցերեկ։
69. Տեր-տիրական, երգարվեստ, առաջընթաց, հալվել-մաշվել, հարյուր մեկ։
70. Դափնեպսակ, թև-թիկունք, հայ-պարսկական, գիտքարտուղար, քարից քար։
71. Ավարառնել, վաթսունմեկ, ըստ պատշաճի, գրական-գեղարվեստական, մի երկու։
72. Կեսբերան ասել, ի պաշտոնե, ասել-խոսել, հեռու-հեռու, գործընկեր։
73. Ջարդել փշրել, թփից թուփ, ի վերջո, գերծանր, վեր-վեր թռչել։
74. Շինվարչություն, հարյուր ութ, քաշել քաշքշել, երգիչ երգչուհի, ռազմածովային։
75. Կողք-կողքի, ոտքը ոտքին գցել, հայ-հունական, ռազմաքաղաքական, շիթ-շիթ։
76. Վաղուց ի վեր, ի շահ, ազգուտակ, կիսատ-պռատ, ռուս-ճապոնական։
77. Մի-մի, ի հճուկա, ներս առնել, առտնին, դուրսմղել։
78. Մուգ կապույտ, հականե-հավանե, իննսունութ, գենանցում, ծուռ-ծուռ նայել։
79. Դժվար ընթացք, հարյուր երեսունմեկ, դարից դար, գունդ-գունդ, գործընկեր։
80.  Եռուզեռ, փերթ-փերթ, զինգրքույկ, ըստիս, դափ-դատարկ։
81. Կիլովատտ ժամ, հայ-պարթևական, մերձարևադարձային, հարյուր ութ, լույսընծայել։
82. Հազար հինգ հարյուր, կերած-խմած, կանգ առնել, ափհանում, դյուրընկալ։
83. Դեմդիմաց, երկար-բարակ, փայտփորիկ, հորյուր չորս, ասած-չասած։
84. Խնդուներես, հարավ-աևելք, հեռու-մոտիկ, վաղուց ի վեր, կոհակ առ կոհակ։
85. Հարավ-արևելյան, չորս հինգ, վաթսունութ, կոհակ-կոհակ, դուրս քշել։
86. Թավալ-գլոր, վերընթացք, թոշնել թառամել, գող-գող, խոսքտալ։

Գործնական աշխատանք

Եթե նույն արմատը առանց փոփոխության երկու անգամ գրվում է դնում ենք գիծ:
Շուտ-շուտ, արագ-արագ, մեկ-մեկ, հազար-հազար…
Գծիկով են գրվում նաև այն բառերը, որոնց մեջ կրկնվող երկրորդ բառի առաջին կամ երկրորդ բառը հնչյունափոխվել է:
Մարդ-մուրդ, փոքր-մոքր, պստիկ-մստիկ, աման-չաման, կամա-ակամա, առոք-փառոք, ամախ-զամբախ, ակաս-պակաս, գոգլի-մոգլի, լոթի-պոթի…
Որոշ բառերի գերադրական աստիճանը կազմվում է ինքնուրույն գործածություն չունեցող մասնիկներով, որոնք գրվում են փ-ով և գծիկով:
Դափ-դատարկ, կափ-կանաչ, ճեփ-ճերմակ, սեփ-սև, դեփ-դեղին, լեփ-լեցուն, շիփ-շիտակ, քափ-քրտինք, նոփ-նոր, միս-մինակ…
Այն բառերը , որոնք առարկան բացատրում են երկու տարբեր կողմերից, գրվում են գծիկով:
Տուն-թանգարան, աղբյուր-հուշարձան, ցուցահանդես-վաճառք, մսուր-մանկապարտեզ, դպրոց-առողջարան, խաղ-հանելուկ, վագոն-ռեստորան…
Այն բառերը, որոնք մատնանշում են տարբեր լեզուների, ժողովուրդների հետ կապված հարաբերություններ, գրվում են գծիկով:
Հայերեն-անգլերեն, ռուս-ճապոնական, թաթար-մոնղոլական, ռուս-անգլերեն, թուրք-թաթարական…

Գործնական աշխատանք

  1. Շատ ու շատ դարեր առաջ սաղարթախիտ անտառում հանդիպեցին ծառերի արքա կաղնին ու հավքերի արքա արծիվը:
Շուրջը տարածած հզոր ճյուղերը՝ կանգնած էր կաղնին՝ ամբողջովին կանաչ, փար-ամ տերևներով զար-արված: Խրոխտ ու երկնահուպ կաղնին իշխում էր բոլորի վրա՝ հաստաբեստ ճյուղերի հովտանու տակ պահելով անտառի՝ իր համեմատությամբ գաճաճ թվացող բնակիչներին:
Արծիվը՝ բարձրաբերձ քարակարկառների, լերկ լեռնագագաթների վեհապանծ տիրակալը, բացած
հսկայական թևերը, գիշատիչ աչքերով նայեց կաղնուն և մագիլներով բռնելով ճյուղերից՝ քմծիծաղով ասաց.
— Տեսնում եմ՝ հպարտ ես ու անբարտավան: Չլինի՞ կարծում ես, թե տիեզերքի տիրակալն ես: Նայի՛ր՝ ով է կանգնած քո առաջ, և խոնարհվի՛ր: Դարերն անգամ վախենում են ինձանից, և այն ժամանակ, երբ քո տեղում արմատներն էլ չեն լինի, ես՝ ահեղ արքաս երկնքի, դեռ կսավառնեմ բարձրունքներում:
— Մի՛ պարծենա այդպես,-  բարբաջեց կաղնին՝ արհամարհանքով նայելով արծվի՝ կրակի պես բոցկլտուն աչքերին:
— Գոռո՛զ արծիվ, ժամանակը ցույց կտա:
1.Շարունակի՛ր և ամբողջացրո՛ւ կաղնու խոսքը՝ ուղղված արծվին:
2.Ի՞նչը դուր չեկավ քեզ արծվի պահվածքում և ինչո՞ւ: Կարծիքդ հիմնավորի՛ր 1 նախադասությամբ:
3.Տեքստում գործածված մագիլ, սավառնել, լերկ բառերին գրի՛ր երկուական հոմանիշ:

Գոյականի թիվը

  • Հոգնակի թիվը
  • Կազմությունը
  • Օրինաչափությունը։

տուն-տներ, ամպ-ամպեր, շուն-շներ, ձուկ-ձկներ,  գիրք-գրքեր
Միավանկ բառերի հոգնակի թիվը կազմվում է /եր/ հոգնակերտ մասնիկով։

վանդակ-վանդակներ, ժամացույց-ժամացույցներ, մատանի-մատանիներ, աշակերտ-աշակերտներ
Բազմավանկ բառերի հոգնակի թիվը կազմվում է /ներ/ հոգնակերտ մասնիկով։

Բացառություններ
Գրաբարում մի խումբ միավանկ բառեր ունեցել են /ն/ վերջնահնչյունը։ Այդ բառերը հոգնակիի կազմությամբ և բառակազմության ժամանակ /ն/ վերջնահնչյունը վերականգնում է։(բեռ-բեռներ-բեռնատար-բեռնակիր, ձուկ-ձկներ-ձկնորս-ձկնկիթ)

մուկ-մկներ
ձուկ-ձկներ
եզ-եզներ
գառ-գառեր
բեռ-բեռներ
մատ-մատներ
դուռ-դռներ
ծունկ-ծնկներ
ռուս-ռուսներ
հարս-հարսներ
դասագիրք,ծաղկեփունջ,գրչատուփ,ոտնաձայն,

Բաղադրյալ հատուկ անունների ուղղագրությունը: Հոգնակի թվի կազմությունը։ Օրինաչափություններ և բացառություններ:

Առարկա ցույց տվող բառերը կոչվում են գոյական անուն կամ գոյական։ Պատասխանում են ո՞վ, ովքե՞ր, ի՞նչ, ինչե՞ր հարցերին։
Ով, ովքեր- անձնանիշ գոյականներ
Անահիտ, Աշոտ, տղա, աղջիկ, կավագործ, ուսուցիչ
Ինչ,ինչեր-
Սեղան, գրքեր, դասարան, թախիծ, հուզմունք

Միատեսակ առարկաներին տրվող ընդհանուր անունը կոչվում է հասարակ անուն(տղա, աղջիկ, քաղաք, ծով)
Միատեսակ առարկաներից ամեն մեկին տրվող առանձին անունը կոչվում է հատուկ անուն (Արամ, Աշոտ, Անահիտ, Կարինե, Ֆրիզ, Լոնդոն, Սև ծով, Կարմիր ծով, Արաքս գետ)
Հատուկ անունները կազմությամբ լինում են պարզ և բաղադրյալ։
Պարզ հատուկ անունները կազմված են մեկ բառից և գրվում են մծատառ։ Դրանք մարդկանց, քաղաքների, կենդանիներին տրվող անուններն են։
Բաղադրյալ հատուկ անունները բառակապակցություններ են, որոնք ունեն երկտեսակ գրություն՝ կա′մ բոլոր բաղադրիչներն են գրվում մեծատառ, կա′մ միայն առաջինը։

Բոլոր բաղադրիչները մեծատառով են գրվում
  1. Մարդկանց անուն, ազգանուններում։ (Վիկտոր Համբարձումյան)
  2. Պետությունների անուններում։ (Հայաստանի Հանրապետություն, Ամերիկայի Միացյան Նահանգներ, Իսպանիայի Թագավորություն)
  3. Ազգանունին փոխարինող մականուններում։ (Աշոտ Երկաթ, Գրիգոր Լուսավորիչ, Տիգրան Մեծ, Իվա Ահեղ, Գարեգին Բ)
  4.  Հատուկ անունների նախադաս որոշիչ լրացումներում։ (Մեծ Մասիս, Փոքր Մասիս, Կենտրոնական Ամերիկա, Արևմտյան Հայաստան, Կենտրոնական Ամերիկա, Նոր Նորք)

Մնացած դեպքերում մեծատառ գրվում է միայն առաջին բաղադրիչը։
Մեռիալ ծով, Դեղին ծով, Կարմիր ծով, Սև ծով, Սպիտակ ծով, Միջերկրական ծով, Հնդկական օվկիանոս, Խաղաղ օվկիանոս, Ատլանտյան օվկիանոս, Հյուսիսային սառուցիալ օվկիանոս, Սառուցիալ օվկիանոս, Դարդանելի նեղուց, Պարսից ծոց, Վանա լիճ, Վայոց ձոր, Հայկական պար լեռնաշղթա։






 Բ. , անձկություն, հարձակում, առանցք, առաձգական, արձանագործ, մանկաբարձուհի, օձաձև, ատաղձագործ, բացարձակ, անեծք, արձագանք,  գլուխկոնձի, բարձիթողի, լվացք, ածխաթթու, արձակագիր, տողադարձ, գեղձ, փորձանք, քաղցրահնչյուն, դյուցազուն, հերարձակ, սրդողած, հինավուրց, հիացք, ասացվածք, կայծքար, լացուկոծ, գծուծ, թախծամրմունջ, դեղձենի, փայծաղ, մրցասպարեզ, հայացք, զեղծարար, հեղձուցիչ, բարձրախոս, ոսկեզօծել, դեղձանիկ, ալեկոծություն, սպիտակուց, խեցգետին, բարյացակամ, դարձյալ, արվարձան, բռունցք, բոցկլտալ, օձագալար, ստոծանի, ածխահանք, անմրցելի, վրձնահարված, ձյունածածկ, ոգելից, սերուցք, վերամբարձ, փորձանոթ, վեհապանծ, օձաբարո, արևահայաց, ընթացք, կեցվածք, խավիծ, խցանահան, վարձահատույց, խավարծիլ, կրծոսկր, արձակուրդ, լիցք, օձիք, փոծխ, շինծու, մրցանակ, հոգածություն, անեղծ, դարձվածք, արևադարձային, հաստոցաշինական, փորձություն, ջրահեղձ, այտուցվել:

Գործնական աշխատանք
  1. Շատ ու շատ դարեր առաջ սաղար-ախիտ անտառում հանդիպեցին ծառերի ար-ա կաղնին ու հավքերի ար-ա արծիվը:
Շուրջը տարածած հզոր ճյուղերը՝ կանգնած էր կաղնին՝ ամբողջովին կանաչ, փար-ամ տերևներով զար-արված: Խրո-տ ու երկնահու- կաղնին իշխում էր բոլորի վրա՝ հաստաբեստ ճյուղերի հով-անու տակ պահելով անտառի՝ իր համեմատությամբ գա-ա- թվացող բնակիչներին:
Արծիվը՝ բարձրաբեր- քարակա-կա-ների, լերկ լեռնագագաթների վեհապան- տիրակալը, բացած
հսկայական թևերը, գիշատիչ աչքերով նայեց կաղնուն և մագիլներով բռնելով ճյուղերից՝ քմծիծաղով ասաց.
— Տեսնում եմ՝ հպարտ ես ու ա-բարտավան: Չլինի՞ կարծում ես, թե տիեզերքի տիրակալն ես: Նայի՛ր՝ ով է կանգնած քո առաջ, և խոնար-վի՛ր: Դարերն անգամ վախենում են ինձանից, և այն ժամանակ, երբ քո տեղում արմատներ- էլ չեն լինի, ես՝ ահեղ ար-աս երկնքի, դեռ կսավառնեմ բարձ-ունքներում:
— Մի՛ պարծենա այդպես,-  բա-բա-եց կաղնին՝ արհամար-անքով նայելով արծվի՝ կրակի պես բոցկլտուն աչքերին:
— Գոռո՛զ արծիվ, ժամանակը ցույց կտա:

Բառերը լինում են միավանկ և բազմավանկ
տուն-տներ
պատ-պատեր
աչք-աչքեր
գիրք-գրքեր
ձեռք-ձեռքեր
շուն-շներ
մատ-մատներ
Միավանկ բառերի հոգնակի թիվը կազմվոււմ է -եր հոգնակերտ մասնիկով:
մատանի-մատանիներ
եկեղեցի-եկեղեցիներ
դպրոց-դպրոցներ
հյուրատուն-հյուրատներ
պատառաքաղ-պատառաքաղներ
Բազմավանկ բառերի հոգնակի թիվը կազմվում է -ներ հոգնակերտ մասնիկով:


 Առարկա ցույց տվող բառերը կոչվում են գոյական անուն կամ գոյական։ Պատասխանում են ո՞վ, ովքե՞ր, ի՞նչ, ինչե՞ր հարցերին։
Ով, ովքեր- անձնանիշ գոյականներ
Անահիտ, Աշոտ, տղա, աղջիկներ, կավագործ.
Ին՞չ, ինչե՞ր- իրանիշ գոյականներ
սեղան, գրքեր, դաս, դասարան, ուրախություն.
Միատեսակ առարկաներին տրվող ընդհանուր անունը կոչվում է հասարակ անուն:
Տղա, աղջիկ, ծով, քաղաք- ընդհանուր անուն
Միատեսակ առարկաներից ամեն մեկին տրվող առանձին անունը կոչվում է հատուկ անուն:
Արամ, Աշոտ, Անահիտ, Կարինե, Փարզ, Լոնդոն, Արաքս, Արփա- հատուկ անուն
Հատուկ անունները կազմությամբ լինում են պարզ և բաղադրյալ:
Պարզ հատուկ անունները կազմված են մեկ բառից և գրվում են մեծատառ: Դրանք մարդկանց, քաղաքների, կենդանիներին տրվող անուններն են:
Բաղադրյալ հատուկ անունները բառակապակցություններ են որոնք ունեն երկտեսակ գրություն՝ կա՛մ բոլոր բաղադրիչներն են գրվում մեծատառ, կա՛մ միայն առաջին բաղադրիչը:
Բոլոր բաղադրիչները մեծատառվ են գրվում՝
  1. Մարդկանց անուն ազգանուններում
Վիկտոր Համբարձումյան, Հովհաննես Թումանյան:
2. Պետությունների անվանումներում
Հայաստանի Հանրապետություն, Ռուսաստանի Դաշնություն, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, Իսպանիայի Թագավորություն, Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորություն:
3. Ազգանունին փոխարինող մականուններում:
Աշոտ Երկաթ, Գրիգոր Լուսավորիչ, Ներսես Մեծ, Տրգրան Մեծ, Իվան Մեծ, Աշոտ Մսակեր, Աշոտ Բ:
4. Հատուկ անունների նախադաս որոշիչ լրացումներում:
Մեծ Մասիս, Փոքր Մասիս, Արևմտյան Հայաստան, Ներքին Չարբախ:
Մնացած դեպքերում մեծատառ գրվում է միայն առաջին բաղադրիչը:
Մեռյալ, Դեղին, Կարմիր, Սև, Սպիտակ, Միջերկրական ծով
Հնդկական, Խաղաղ, Ատլանտյան, Հնդկական, Խաղաղ, Հյուսիսային սառուցյալ, Սառուցյալ օվկիանոս
Դարդանելի նեզուց, Պարսից ծոց, Վանա լիճ, Վայոց ձոր, Հայկական պար լեռնաշղթա:
Շարունակել պատմությունը օգտագործելով հատուկ անուններ:
Մաշտոցի անունը կրող պողոտայի վերջում կանգնած է Երևանի մատենադարանը: Մատենադարանը կառուցված է Երևան նայող բլրի վրա, որը գտնվում է Մաշտոցի պողոտայի հյուսիսային ծայրում՝ Մայր Հայաստան հուշահամալիրի ներքևում։ Առաջինը ինչը տեսնում ենք դա Մեսրոպ Մաշտոցի ու իր հավատարիմ աշակերտ Կորյունի արձանն է: Մուտքի մոտ շենքի ճակատը զարդարված է Թորոս Ռոսլինի, Գրիգոր Տաթևացու,  Անանիա Շիրակացու, Մովսես Խորենացու, Մխիթար Գոշի և Ֆրիկի արձաններով։ Ամենաառաջին սրահում գտնվում է Հովհաննես Խաչատրյանի՝ Ավարայրի ճակատամարտը պատկերող խճանկարը։ Շենքի կողքերը զարդարված են խաչքարերով։ Բացի մատենադարանից հայերեն ձեռագրերի այլ խոշոր պահոցներից է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունը, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունը, Զմմառի վանքը, Նոր Ջուղայի վանք և Սբ. Էջմիածնի վանական համալիրը։

Դ-Տ-Թ

ա․ աղոտ, աղոթք, անոթ, անօդ, արդուկ, հարթուկ, բրթել, բրդել, խրտնել, խրթին, խրտվիլակ, խայթել, խայտալ, խորդուբորդ, խորթություն, խորտկարան, խորդենի, երդվել, երթևեկություն, կարմրախայթ,խայթ, խայտաբղետ, որդ, որթ, երդիկ, երթուղի, զվարթ, զարդ, Զվարթնոց, գիրթ, բիրտ, գրտնակել, անթացուպ, անդամ, անդամալույծ, բաղդադել, Բաղդատ, որդի, որթատունկ, որդան կարմիր, կորնթարդ, ակնթարթ, արթուն,  արդուզարդ, Հարթագողի ճանապարհ, հարթավայր, փտել, փթել, տոթ, օդանցք, օթևան, հրանոթ, հօդս ցնդել, այդ, այտ, այդտեղ, այտուցվել, գթալ, գդալ, գդակ, վտարանդի, վթար, հարդարել, հարթաքանդակ, պայտար, վատթար, կրտսեր, վառոդ, անօթևան, անձրևորդ, առաջնորդ, վիթխարի, արդարև, ևեթ, Գեղարդ, թարթիչ, Դեբետ, թեպետ, փութկոտ, երդմնազանց, լուրթ, թրթուր, անդամակցել, ժանտադեմ, որոգայթ, ցարտաղբյուր, թատերգություն։

Գ-Կ-Ք

ա. Զիգզագ, Վարդգես, արևկեզ, շողոքորթ, թանկագին, թանգարան, մտահոգություն, երկրպագել, դիրքորոշում, հոգեհմա, հմայք, փափագել, պապակված, կարգ, կառք, փեղկ, փողք, Օգսեն, ակցան, ձայնակցել, նախկին, նախքան, չոքել, չօգնել, ծեք, հոգալ, ճաքել, ճկվել, առաձգական, եղերերգ, տաքտեղ, հեղգ, զուգարան, սերկևիլ, անողոք, մարքարտհուռ, ձգան, շնք-շնքան, բարվոքել, կարգապահ, հեգեպարար, հոգեհանգիստ, հանրօգուտ, օրակարգ, մոգական, ոքելից, մեղք, մեղկ, պատրույգ, վարագույր, արհավիրք, մակույք, մարգարեություն, պարգևատրել, առինքնել, պնակալեզ, պատարագել, երգել, երկնել, երաշխիք, վարագ, մարագ, դարակ, կարագ, նորոգել, բազրիկ, բողկ, անօգնական, ճտքավոր, անարգանք, անհարգի, հաստիք, դրասանգ, օրհներգ, սրնգակալ, այգևետ, գոգնոց, դիցուկ, վարգ ու բարգ, տարերք, համերգ, կողպեկ, մարգարտաշող, ճիգուջանք, մաքրասեր:

Բ-Պ-Փ

ա. գինարբուք,աղբակույտ, ամփոփել, ամպհովանի, երեսսրբիչ, աղբյուր,սփրթնել,սպրդել, թմբլիկ, դրմբոց, թրմփալ, թփրտալ, խաբկանք, խափշիկ, անխաբ, անխափան, անկապտելի, կապկպել, կափկափել, ձերբազատտվել, դարբին, ուրբաթ,   համբ երություն, շամփուր, ծոպավոր, Ծոփք, սրբապատկեր, ժայռակոփ, կոպ, նրբահնչյուն, Աբխազիա, Հակոբյան, ընդհուպ,  գռփել, հարբուխ, ըմբոշխնել, բամբ, բամփել, ամպշող, հուսախաբ, խծբծանք, արբենալ, Արփինե, դարպաս, սիբեխ, ըմբշամարտ, տրոփյուն, հպանցիկ, ներբան, ներբողել, տերփողել, տարփանք, ճողոպրել, պատշգամբ, տարբերություն, սրբատեղի, աղբանոց, նրբիրան, կոփվել, շփերթ, ակնակապիճ, գիպս, շամփուր, ճամպրուկ, սփոփվել, գրաբար, որբևայրի,  ամբարիշտ, երբեմն, երփնագույն, աղբարկղ, թարփ, ծովափ իբրև, երբ, փափագ, պապակ, ճամփորդ, Համբարձումյան, լիրբ, թփթփացնել, երբեմնի, երբևէ, դափնեպսակ, թափք, ծփծփան, ողբաձայն, դափնեվարդ, ողբերգակ, խաբուսիկ, ցայտաղբյուր, տուրուդմբոց, թեպետ:
բ․երկնահուպ, թփուտ, աբշիռ,ամբարձիչ, ապշել, հապշտապ,հափշտակել, հապճեպ, խաբել, խարխափել, համբույր, ներամփոփ, ապստամբել, Հռիփսիմե, ձերբակալել, թմբկաթաղանթ, երփներանգ, հուպ տալ, վիրապ, քարակոպ, սեպ-սև, նրբանկատ, թափառաշրջիկ, ամենասուրբ, աղբահան, լեփլեցուն, շեղբ, ժպտուն, դեփ-դեղին, նրբաճաշակ, ոսկեծուպ, ոսկեծոպ, ալեծուփ, նրբին, աղբատար, նրբերշիկ, զամբիկ, հղփանալ, ողբերգություն, դաբնի, ճեպընթաց, Գաբրիել, շերեփուկ, հպվել, նրբանցք, թափանցիկ, հարբեցող, պարփակվել, փրփրադզ, ափսե, ափսոսալ, Սերոբ, խաբեբա, ճողոփյուն, հենացուպ, բորբ, համբակ, եղբայր, թափթփել, կառափնարան, ջրարբի, սրտատրոփ, բամբասել, գամփռ, ճեպ-ճերմակ, Քերոփյան, Արփիար, սթափվել, սրբազան, սրբագրիչ, շաբաթ, որբանոց, աբխազ, խոպան, խոպ, ծփծփալ, սարսափելի, սոսափյուն, շեփորահար, սերբական, սեփական, ծպտուն, սեպտեմբեր, երբևիցե, սաոր, սափրիչ, կափ-կանաչ, աղբահավաք, ամրակոփ, դաբնեվարդ, ողբանվագ, սրբավայր, գոմաղբ, թափթփուկ, նրբակազմ, աղբակալ, ակնաղբյուր,արամբի։

Ենթակա
Ստորոգյալ
  1. Անդամալույծն ամեն օր քնից զարթնում էր թե չէ, սկսում էր գոռալ և լաց լինել երեխալի պես։
  2. Որքան հրդեհն ընդարձավում էր, այնքան ամբոխի շարժուն օղակը մեծանում էր ու լայնանում։
  3. Սմբատին թվում էր բոլորն իրենց մտքում ծաղրում են կամ ցավակցում իրեն։
  4. Նա գնաց դեպի այգի՝ ինքն իրեն խորհելով։
  5. Հետևից գալիս էր Գադիշան։
  6. Վերջապես Ուշինարան կշեռքի վրա կանգնեց իր ամբողջ հոշոտված մարմնով։
  7. Սառան երկար ժամանակ հաշտ և համերաշխ ապրում էր իր ամուսնու հետ։
Դու ինչու ընկար ծառից
Դու ենթակա ստորոգյալ ընկար
Ուր ես դու թռչում : դու ենթակա, թռչում ստորոգյալ
Ես պարզապես զզվեցի թռչելուց։ես ենթակա ստորոգյալ թռչելուց
Քեզ քանի անգամ պետք է բացատրեմ
Ստորոգյալ բացատրեմ
Եվ նա որոշեց,որ ավելի լավ է ընդունել ,որ քամին կարող է քշել քեզ։
Նա ենթակա ։որոշեց ստորոգյալ 

Комментариев нет:

Отправить комментарий